‘STEEDS HOOPTE IK DAT ENE BOEK TE VINDEN DAT ME ZOU VERTELLEN: DIT IS MET JOU AAN DE HAND – EN DIT KUN JE ERAAN DOEN’.
Meisje van Mars
De zin komt uit het boek Meisje van Mars (Anna Woltz, 2011, vanaf 15 jaar). Dit is een waargebeurd verhaal over iemand die zich een meisje voelt in een jongenslichaam. Het laat zien hoe sterk de gevoelens van onvrede kunnen zijn met het geslacht of met de verwachtingen die eraan vasthangen. Misschien kunnen jullie je leerlingen dat ‘ene boek’ wel helpen vinden?
We haalden een en ander uit de kast en keken ook buiten de muren. Welke verhalen stofferen een gesprek over genderidentiteit dat je in de klas wil aangaan? En waar vind je heldere definities? Waar kunnen jongeren zelf terecht?
Waarom lezen?
Om het over hetzelfde te hebben. De term ‘genderidentiteit’ verwijst naar hoe je je voelt vanbinnen: man/jongen, vrouw/meisje, afwisselend of (geen van) beiden. Het gaat niet over louter biologische kenmerken, en ook niet over geaardheid.
Genderidentiteiten worden meestal in twee grote groepen onderverdeeld: cisgender en transgender. Bij cisgender personen komen de genderidentiteit en het geboortegeslacht met elkaar overeen. Cisgender-zijn is de heersende norm. Daardoor is er een valse veronderstelling dat ieders genderidentiteit overeenstemt met het geboortegeslacht. Dat staat haaks op het bestaan van genderdiversiteit.
Bij transgender personen staan de genderidentiteit en het geboortegeslacht min of meer in conflict met elkaar, of vallen ze niet (volledig) samen. Het is belangrijk om te weten dat dit geen afwijking of ziekte is, maar een normale variatie op het mens-zijn.
Sommige mensen voelen zich thuis bij beide genders of bij geen van beide. Zij noemen zich vaak non-binaire of genderfluïde personen.
Om respectvol te spreken: een mens is meer dan zijn genderidentiteit. Transgender is een adjectief. Zeg ‘een transgender persoon’ in plaats van ‘een transgender’. Of ‘omkleden’ in plaats van ‘verkleden’, en ‘een transitie ondergaan’ in plaats van ’ombouwen/transformeren’. Lang niet elke trans persoon heeft lichamelijke ‘dysforie’ en ondergaat een transitie naar een ander geslacht. Voor iedereen op aarde geldt hetzelfde. Hij/zij/die wil zich goed in zijn/haar/hun vel voelen.
Lezen is ook timmeren aan een milde wereld. In haar speech voor de Raad voor Europa zei onze vice-eersteminister Petra De Sutter: ‘Onwetendheid leidt tot angst, en angst leidt tot aversie en haat. Dat is het mechanisme achter alle discriminatie en geweld in deze wereld.’
Toen ze opgroeide, bestond internet nog niet. Boeken waren ‘haar redding en haar vlucht’. Gelukkig is de tijd voorbij dat bibliothecarissen als ‘poortwachters’ optraden: “Omdat ik bang was dat de bibliothecaris zou ontdekken welke vreemde boeken ik ontleende – die bovendien eigenlijk bedoeld waren voor volwassenen – nam ik altijd het maximaal toegelaten aantal mee, met onder aan mijn stapel het ‘verboden’ exemplaar.”
Haar levensverhaal lees je in Overleven: mijn strijd als transvrouw, arts & politica (2016). Het is wel degelijk een ‘overlevingsverhaal’. Haar geworstel was zo erg dat ze bijna geen uitweg meer zag. De Sutter is dankbaar voor het tweede leven dat ze dankzij haar transitie gekregen heeft: ”mijn mannelijke lichaam stond mijn vrouwelijke identiteit in de weg”.
Boeken uit de kast
Het lammetje dat een varken is (Pim Lammers, 2017) is een prentenboek waarmee je vanaf de kleuterklas al kan meegeven dat anders zijn oké is. Heel tactvol is daarbij het woordje ‘is’ in de titel, en niet: ‘wil zijn’.
Verder is het gewoon een leuk verhaal van een lammetje dat heel graag in de modder rolt. Met veel humor wordt het lammetje onderzocht door de dierenarts die na zijn onderzoek moet toegeven dat dit een varkentje is!
Alleen aan de buitenkant lijkt het een lammetje.
Je gaat anders kijken naar prentenboeken zoals Een echt meisje (Guido Van Genechten, 2009) met op de cover een meisje in een roze tutu. Is dit niet te genderstereotiep? Ook meisjes in stoere kleren en jongens kunnen zich een echt meisje voelen.
Al werkt een cliché natuurlijk voor de herkenbaarheid. Zoals in wel meer verhalen staat ook in Het geheim van meester Daan (Nadja Van Sever, 2020, vanaf 9-11 jaar) de zeemeermin voor het toppunt van vrouwelijkheid.
Van in het begin wordt de spanning opgebouwd. Wat zou toch het geheim van de meester kunnen zijn? Door spiegelscènes wordt duidelijk hoe transgender mensen naar zichzelf kijken. Eenvoudig gezegd: ’Hij vindt het niet leuk om een man te zijn.’
In dit boek wordt snel duidelijk hoe groot het belang is van een steunende omgeving. En dat kan de klas zijn!
In Gelukkige vaderdag, Silvie (Brigitte Minne, 2017, vanaf 9-11 jaar) volgen we het wel en wee van een vader die eigenlijk als vrouw wil leven.
Ook hier zijn het weer de jonge kinderen die volwassenen voorlichten en geruststellen. Dat genderidentiteit een continuüm is, wordt mooi geïllustreerd. Het zal wel zijn dat een turnjuf spierballen kan hebben, en dat een mannelijke agent met zijn heupen kan wiegen.
Al wie fan is van zwier en liefde, zouden we haast durven zeggen, zal plezier beleven aan het stripverhaal De prins en de naaister (Jen Wang, 2021, vanaf 12-14 jaar). De auteur wilde met dit verhaal vertellen hoe kleren iemand kunnen transformeren. Kleren maken de man én vrouw, ook als het om een prins gaat. De expressieve tekenstijl brengt ook hulde aan alle kledingontwerpers en aan de modestad Parijs.
Meisje van Mars (Anna Woltz, 2011, vanaf 15 jaar) is een boek uit de Slash-reeks. Dat zijn levensechte verhalen over jongeren. Wat dit boek onweerstaanbaar maakt, zijn de pagina’s tussendoor met tips. Ze informeren, maar telkens met een kwinkslag. Hoe op de schoolfoto voor meisje doorgaan: lachen en slikken om je adamsappel te verbergen.
De voorbeelden van ongemakkelijke herinneringen worden met elk nieuw levensverhaal aangevuld. Als kleuter wilde ze niet onder de douche. Dat piemeltje was ‘iets voor jongens.’ Goed bedoelende ouders hebben Sinterklaas ingelicht die voor een volle zaal vraagt: ‘Zul je braaf zijn en voortaan met jongensdingen spelen?’
In dit verhaal wordt rechttoe rechtaan gesproken over geslachtsorganen, waaraan ze een hekel heeft. Ook na de transitie is de omgang met het nieuwe lichaam niet vanzelfsprekend: ‘Ik moest heel wat inhalen.’
Een van de ‘tips’ in Meisje van Mars:
Tip 18: Ik ben eigenlijk de normaalste
Mannen komen van Mars, vrouwen van Venus. Laatst zocht ik op welke planeet er eigenlijk tussen Venus en Mars ligt, want je zou kunnen zeggen dat ik daarvandaan kom.
Nee, er ligt dus maar één planeet tussen. De Aarde.
Dus ik ben thuis, en jullie niet. Onthoud dat maar.
Verhalen over transgender jongens waren wat moeilijker te vinden. Petra De Sutter schrijft dat het wellicht minder taboe is dat meisjes zich jongensachtig uitdrukken. Helaas is het nog steeds zo dat wat vrouwelijk/meisjesachtig is minder naar waarde wordt geschat.
Noem me Nathan (2021, Catherine Castro, vanaf 15 jaar) is een stripverhaal in een tedere stijl. Het zorgt ervoor dat het geworstel van Nathan subtiel leesbaar is. De gêne ’s zomers, om het meer ontblote lichaam. Ook het thema van zichzelf snijden (zelfmutilatie) wordt niet geschuwd. Bijzonder is hier ook het meervoudige perspectief. Ook de ouders en de broer rouwen, omdat ze hun ‘dochter’ en ‘zus’ lijken te verliezen.
Voorlezen?
Welkom bij de club (2019) is het levensverhaal van de Nederlandse transgender man Thomas Van den Meer. Het is lectuur voor volwassenen die ook voor adolescenten een steun kan zijn. Misschien is het wel interessant om eruit voor te lezen?
Levensechte verhalen zijn een zegen voor de herkenbaarheid. Zo was hij als kind verbaasd dat de schooldokter bij het onderzoek niets zei. Hij was er zeker van dat hij een ziekte had waardoor hij geen piemel had.
De auteur herinnert er fijntjes aan dat operaties en geaardheid privé-zaken zijn waarnaar je een ander mens ook niet vraagt. Wanneer ze er zelf voor kiezen om erover te vertellen, gaat er natuurlijk een wereld open: ‘Mijn lichaam zag er nu uit alsof het slordig was samengesteld uit lichaamsdelen van verschillende mensen met verschillende geslachten. (..) Op sommige dagen wist ik dat dit tijdelijk was, maar soms dacht ik dat ik dit Frankensteingevoel nooit zou kwijtraken.’
De transgender man in Welkom bij de club let na zijn transitie wel op om niet zomaar vrouwen aan te spreken of te lang naar een kind te kijken.
Wie nog twijfelt over het nut van neutrale voornaamwoorden of genderneutrale toiletten, wordt op het nobele doel gewezen: ‘Genderneutraliteit is gewoon een manier om seksisme te bestrijden: als je geen of minder nadruk legt op de tweedeling man en vrouw, is het niet meer zo belangrijk of je een man of een vrouw bent.’
Organisaties en je plaatselijke bib
Je kan in de zoekbalk van de online publiekscatalogus van elke Brusselse bibliotheek zoektermen intypen als transgender, identiteit, anders zijn, rollenpatronen. In combinatie met (bij geavanceerd zoeken) de leeftijd en fictie of informatief krijg je titels die aan jouw wensen beantwoorden. Het lammetje dat een varken is (Pim Lammers, 2017) was een van de resultaten na het ingeven van ‘transgender’ en ‘anders zijn’. ‘Identiteit’ en ‘rollenpatronen’ gaven als resultaat o.a. ‘De prins en de naaister’.
De plek voor al je vragen over het transgender thema.
Centrum voor seksuologie en gender (UZGent)
Het Centrum voor seksuologie en gender biedt diagnostiek, advies en behandelingaan voor volwassenen met seksuele problemen. Daarnaast kunnen jongeren en volwassenen met vragen over genderidentiteit bij het centrum terecht.
Voor al je vragen over gender en seksuele diversiteit.
Wel Jong is een jeugdorganisatie voor en door jongeren die willen bouwen aan een gelijkwaardige samenleving. Ze willen dat iedereen zichzelf kan zijn in hun lichaam, seksualiteit en genderbeleving.
Brussels queer magazine.
Kenniscentrum voor gender en feminisme. Over pijnpunten, feiten, cijfers. Advies en vorming op maat.
Interessant introductiefilmpje met jongeren
Merhaba verenigt en empowert LGBT+ personen met een migratieachtergrond. Samen bouwen ze aan een inclusieve en solidaire samenleving, waar elk van ons zich veilig, thuis en volwaardig deel van voelt.
Maakt komaf met hokjes voor meisjes en jongens, vrouwen en mannen in de samenleving en helpt de genderklik te maken op een leuke en interactieve manier.
Goede definities vind je hier
Ben je er nog niet helemaal uit wie je bent of op wie je valt? Dat is helemaal niet erg, iedereen doet dit op eigen tempo en eigen manier. Sommige mensen willen helemaal geen label op zichzelf plakken en andere juist weer wel. Jij bent jij! Deze website probeert jou een stuk op weg te helpen om beter te snappen hoe jij in elkaar zit.’
Het is niet iedereen gegund als man en als vrouw te hebben geleefd. Wie een transitie ondergaan heeft, kan ons iets leren over het perspectief waarin we bij wijze van spreken gevangen zitten. De talk van Paula Stone is ontwapenend: ‘I’ve lived as a man and as a woman – here’s what I’ve learned’.
Op Brusselse leest: leesinspiratie voor leerkrachten in Brussel 